Delio â materion cyfreithiol
Rheoli materion cyfreithiol i rywun â dementia
Nid yw diagnosis dementia o reidrwydd yn golygu na allwch wneud penderfyniadau pwysig ar yr adeg honno.
Ond wrth i symptomau dementia waethygu dros amser, efallai na fyddwch chi'n gallu gwneud penderfyniadau am bethau fel eich sefyllfa ariannol, eich iechyd neu'ch lles mwyach. Weithiau cyfeirir at hyn fel diffyg galluedd meddyliol.
Efallai y byddwch am wneud cynlluniau nawr i berson rydych chi'n ymddiried ynddo wneud penderfyniadau ar eich rhan.
Mae hyn yn golygu gellir parchu eich dymuniadau ar gyfer eich gofal yn y dyfodol. Bydd hefyd yn helpu i roi tawelwch meddwl i'ch teulu.
Galluedd meddylio a'r Ddeddf Galluedd Meddyliol
Mae galluedd meddyliol yn gallu gwneud penderfyniadau'n berffaith dros beth i'w brynu o'r archfarnad neu beth i'w wisgo, ond byddwch yn cael trafferth deall materion ariannol mwy cymleth.
Ni all person arall benderfynu nad oes gennych alluedd meddyliol oherwydd ei fod yn credu eich bod wedi gwneud penderfyniad gwael neu ddieithr.
Dim ond gofal iechyd neu weithiwr professiynol arall sy'n gallu penderfynu a oes diffyg galluedd meddyliol.
Beth yw'r Ddeddf Galluedd Meddyliol?
Mae'r Ddeddf Galluedd Meddyliol (Mental Capacity Act) wedi'i chynllunio i amddiffyn a grymuso pobl sydd efallai heb y galluedd meddyliol i wneud eu penderfyniadau eu hunain am eu gofal a'u triniaeth.
Gall eich meddyg, gweithiwr cymdeithasol neu weithiwr meddygol arall helpu i asesu galluedd meddyliol.
Os nad oes gan rywun galluedd i wneud penderfyniad, y mae angen ei wneud ar eu cyfer, mae'r MCA yn nodi bod yn rhaid i'r penderfyniad fod er ei les pennaf.
Mar gan y MCA restr wirio i helpu i benderfynu beth sydd er y budd gorau i berson.
Dysgwch fwy am y Ddeddf Galluedd Meddyliol
Er mwyn rhoi pwer atwrnai i rywun i weithredu ar eich rhan, gwneud penderfyniad ymlaen llaw a gwneud ewyllys, rhaid bod gennych alluedd meddyliol i wneud hynny.
Dyma pam mae'n bwysig rhoi cynlluniau ar waith cyn gynted â phosibl.
Atwrneiaeth arhosol
Mae atwrneiaeth arhosol (LPA) yn ddogfen gyfreithiol sy'n eich galluogi i ddewis person (neu pobl) y gallwch ymddiried ynddynt i weithredu ar eich ymddygiad os nad ydych yn gallu gwneud eich penderfyniadau eich hun mwyach.
Cyfeirir at y person hwn fel eich atwrnai a rhaid iddo fod dros 18 oed.
Efallai y byddwch chi'n meddwl, os ydych chi'n briod neu mewn partneriaeth sifil, y byddai'ch sbardun yn gallu delio â'ch cyfrifon banc a'ch pensiynau yn awtomatig, neu wneud penderfyniadau am eich gofal os nad ydych yn gallu gwneud mwyach.
Ond nid yw hyn yn wir. Heb LPA, ni fyddai eich priod yn gallu gweithredu ar eich rhan.
Dim ond ar ôl iddo gael ei gofrestru yn Swyddfa'r Gwarcheidwad Cyhoeddus y gellir defnyddio LPA.
Mae 2 fath o LPA yn cwmpasu:
- materion eiddo ac ariannol
- iechyd a lles
Gallwch ddewis gwneud y ddau LPA ar yr un pryd, neu un yn unig.
Gallwch ddewis yr un person (neu bobl) i fod yn atwrnai ar gyfer y ddau. Neu fe allwch chi gael gwahanol arwyrneiod.
LPA materion eiddo a materion ariannol
Mae LPA materion eiddo ac ariannol yn rhoi pwer i'ch atwrnai wneud penderfyniadau am arian ac eiddo i chi, fel:
- rheoli cyfrif banc neu gymdeithas adeiladu
- talu biliau
- casglu budd-daliadau neu bensiwn
- gwerthu'ch cartref
Unwaith y bydd yr LPA wedi'i gofrestru gyda Swyddfa'r Gwarcheidwad Cyhoeddus, gellir ei ddefnyddio gyda'ch caniatâd, hyd yn oed os ydych chi'n dal i allu delio â pethau eich hun.
Neu gellir ei gynnal yn barod at gyfer pan nad ydych bellach yn gallu gwneud penderfyniadau drosoch eich hun.
LPA iechyd a lles
Mae LPA iechyd a lles yn rhoi pwer i'ch atwrnai wneud penderfynidaau ar eich rhan am eich iechyd a'ch lles, fel:
- eich trefn ddyddiol (ymolchi, gwisgo, bwyta)
- gofal meddygol
- symud i gartref gofal
- triniaeth cynnal bywyd (os ydych wedi gwneud dilead ymlaen llaw, bydd hun yn cael ei wrthod)
Unwaith y caiff yr LPA ei gofrestru gyda'r Swyddfa'r Gwarcheidwad Cyhoeddus, dim ond pan na fyddwch yn gallu gwneud eich penderfyniadau eich hun y gellir ei ddefnyddio.
Pwer neu atwrnai parhaus (Enduring Power of Attorney)
Pwer atwrnai parhaus (EPA) oedd y system a oedd ar waith cyn i LPA's ddisodli hyn ym mis Hydref 2007.
Os oes gennych EPA, sy'n delio â materion ariannol ac eiddo yn unig, mae'n parhau'n ddilys a gellir ei gofrestru a'i ddefnyddio.
Sut i sefydlu a chofrestru atwrneiaeth arhosol (LPA)
Gallwch wneud cais ar-lein am y ddau fath o LPA neu lawrlwythi'r ffuflenni ar eich cyfer chi, fel aelod o'r teulu, ffrind neu gyfreithiwr.
Mae angen i'r ffurflenni LPA gael eu llofnodi gan rymun, ar wahân i'ch atwrnai dewisedig, i ddatgan bod gennych y galluedd meddyliol i wneud LPA. Mae angen i rywun weld y ffurfneli hefyd (witnessed).
Yna byddwch yn cofrestru pob LPA gyda'r Swyddfa Gwarchgeidwad Cyhoeddus. Gallwh chi neu'ch atwnai wneud hyn.
Mae cofrestru'r LPAs yn cymryd sawl wythnos. Bydd yn rhaid i chi dalu ffi am bob un, y gellir ei ostwng os ydych ar incwm isel neu'n derbyn budd-daliadau penodol.
Cael help gydag LPA
Os oes angen cyngor arnoch gydag LPA, gallwch:
- cysylltu â Swyddfa Gwarchgeidwad Cyhoeddus ar 0300 456 0300
- siarad â chyfreithiwr, yn ddelfrydol un sy'n arbenigo yn y maes hwn, drwy chwilio cyfeiriadur ar-lein Cymdeithas y Cyfreithwyr ystyried defnyddio gwasanaeth eiriolaeth - efallai y gall adran gwasanaethau cymdeithasol eich awdurdod lleol helpu gyda hyn
Neu gallwch ffonio:
Nid yw'r elusennau hyn yn gallu rhoi cyngor cyfreithiol, ond gallent awgrymu ffynonellau gwybodaeth dibynadwy.
Beth sy'n digwydd os na fyddwch chi'n gwneud LPA?
Os na fyddwch chi'n gwneud LPA ac yn methu â gwneud penderfyniadau eich hyn yn ddiweddarach, ni fydd unrhyw un yn gyfreithiol yn gallu gwneud penderfyniadau ar eich rhan.
Gall hyn wneud pethau'n anodd i'ch teulu gan na fyddant yn gallu talu biliau na gwneud penderfyniadau am eich gofal.
Pan fydd hyn yn digwydd, efallai y bydd angen i rywun wneud cais i'r Llys Gwarchod i ddod yn ddirprwy. Mae hyn yn rhoi pwerau tebyg i atwrnai. Ond mae'n broses ddrud a llafarus.
Dysgwch fwy am ddod yn ddirprwy ar GOV.UK
Datganiadau ymlaen llaw a phenderfyniadau ymlaen llaw.
Mae'r rhain yn rhan o gynllunio gofal ymlaen llaw ar ôl diagnosis dementia. Maent yn gadael i'ch teulu a'ch gweithwyr gofal iechyd proffesiynol wybod beth yw eich dyminiadau am eich iechyd a'ch gofal cymdeithasol yn y dyfodol os na allwch wneud penderfyniadau (heb alluedd meddyliol).
Datganiad ymlaen llaw
Mae datganiad ymlaen llaw yn ddatganiad ysgrifenedig sy'n nodi eich dewisiadau, eich dyminiadau, eich credoau a'ch gwerthoedd ynghylch eich gofal yn y dyfodol.
Gallwch ysgrifennu'r datganiad eich hun, gyda chymorth os oes angen gan berthnadau gofalwyr neu weithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol.
Gall gynnwys:
- sut rydych chi eisiau i unrhyw gredoau crefyddol neu ysbrydol gael eu hadlewyrchu yn eich gofal
- lle hoffech chi dderbyn gofal - er enghraifft, os yw'n well gennych gael cawod yn lle bath
- hoffterau cerddoriaeth, teledu neu DVD
Nid yw datganiad uwch yn rhwymol yn gyfreithiol, ond bydd eich atwrnai (os oes gennych un) a'r tim gofal iechyd yn ei ystyried.
Penderfyniad ymlaen llaw
Mae penderfyniad ymlaen llaw (a elwir weithiau'n benderfyniad ymlaen llaw i wrthod triniaeth yn ddatganiad ysgrifenedig y gallwch ei wneud nawr i wrthod math penodol o driniaeth yn y dyfodol.
Mae'n syniad da trafod y triniaethau rydych chi'n penderfynu eu gwrthod gyda'ch meddyg teulu neu'ch tim gofal iechyd fel eich bod yn deall y canlyniadau'n llawn.
Efallai y byddwch am wrthod triniaeth mewn rhai amgylchiadau, ond nid eraill. Efallai y byddwch hefyd am wrthod triniaeth a allai eich cadw'n fyw, a elwir yn driniaeth cynnal bywyd.
Mae triniaethau cynnal bywyd yn cynnwys:
- dadebru cardiopwlmonaidd (CPR) - gellir ei ddefnyddio os bydd eich calon yn stopio
- awyru - gellir defnyddio hwn os na allwch anadlu eich hun
- gwrthfiotigau - mae'r rhain yn helpu'ch corff i ymladd haint
Ni allwch ofyn am unrhyw beth sydd erbyn y gyfraith, fel ewthanasia neu helpu i gymryd wich bywyd eich hun.
Os penderfynwch wrthod triniaethau cynnal bywyd yn y dyfodol, mae angen i'ch penderfyniad ymlaen llae fod:
- wedi ei ysgrifennu i lawr
- wedi'i lofnodi gennych chi
- wedi'i lofnodi gan dyst
Sicrhewch fod gan eich meddyg gopi o'r penderfyniad ymlaen llaw i'w gynnwys yn eich nodiadau meddygol.
Mae gan Age UK wybodaeth ddefnyddiol ar benderfyniadau ymlaen llaw a datganiadau ymlaen llaw.
Gwnewch ewyllys
Mae'n syniad da gwneud ewyllys os nad ydych chi wedi gwneud hynny eisoes.
Mae hyn yn sicrhau, pan fyddwch chi'n marw, bod eich arian, eich eiddo a'ch pethau yn mynd i bobl rydych ch'n eu dewis. Os byddwch chi'n marw heb ewyllys, bydd y wladwriaeth yn penderfynu pwy fydd yn cael beth.
Gall person â dementia wneud neu newid ewyllys o hyd, ar yr amod y gallwch ddangos eich bod yn deall yr effaith.
Oni bai bod eich ewyllys yn syml iawn, fe'ch cynghorir i ymgnghori â chyfreithiwr sy'n arbenigo mewn ysgrifennu ewyllysiau.
Bydd cost cyfreithiwr yn amrywio - gofynnwch beth fydd y ffi a beth mae hyn yn ei gynnwys cyn mynd ymlaen.
Mar rhai elusennau yn cynnig gwasanaeth ysgrifennu am ddim yn y gobaith y byddwch yn ystyried gadal rhywfaint o arian iddynt. Ond mae hyn yn ddewisol.
Rhaid llofnodi a thystio'ch ewyllys yn ffurfiol. Dylid hefyd ei gadw mewn man diogel lle gall eraill ddod o hyd iddo, naill ai gartref neu gyda chyfrethiwr.
Darllenwch fwy am wneud ewyllys ar GOV.UK.
Mae gan Age UK daflen ffeithiau fanwl ar wneud ewyllys, sydd hefyd yn cynnwys rhestr o sefydliadau defnyddiol.