Cyflwyniad
Credir bod cyflwr arthritis adweithiol yn cael ei achosi gan haint flaenorol sy'n aflonyddu ar weithrediad arferol y system imiwnedd (amddiffyniad naturiol y corff rhag haint a salwch).
Mewn arthritis adweithiol, mae'r system imiwnedd yn camweithio ac yn achosi i lid (cochni a chwyddo) ddatblygu drwy'r corff i gyd. Y tri lle mwyaf cyffredin sy'n llidio yw:
- y llygaid (llid y gyfbilen) - sy'n gallu achosi symptomau fel poen a chochni yn y llygaid
- y cymalau (arthritis) - sy'n gallu achosi symptomau fel poen ac anystwythder
- yr wrethra (wrethritis) - yr wrethra yw'r tiwb y mae troeth yn pasio drwyddo; mae wrethritis yn gallu achosi poen wrth droethi
Darllenwch ragor am symptomau arthritis adweithiol.
Triniaeth
Ar hyn o bryd, nid oes gwellhad ar gyfer arthritis adweithiol, ond mae'n gwella fel arfer ymhen tri i 12 mis.
Mae triniaeth yn cynnwys defnyddio meddyginiaeth i leddfu symptomau, fel poen ac anystwythder.
Fel rheol, mae modd rheoli symptomau ysgafn i gymedrol drwy ddefnyddio dosbarth o gyffuriau lladd poen y cyffuriau gwrthlidiol ansteroidol (NSAID), fel ibwproffen.
Fel arfer, bydd angen tabledi steroid (corticosteroidau i'w llyncu) neu bigiadau steroid (corticosteroidau mewnwythiennol) ar symptomau mwy difrifol.
Darllenwch ragor ynghylch trin arthritis adweithiol.
Mewn rhai pobl, bydd y symptomau'n dychwelyd ar ryw adeg yn y dyfodol ac, yn y pen draw, bydd tua 1 o bob 7 o bobl yn datblygu arthritis tymor hir sy'n parhau am lawer o flynyddoedd.
Achosion
Mae arthritis adweithiol yn datblygu ar ôl haint, ac yn nodweddiadol ar ôl haint a drosglwyddir yn rhywiol fel clamydia neu haint y system dreulio fel haint sy'n digwydd yn ystod gwenwyn bwyd.
Am resymau sy'n aneglur o hyd, bythefnos i bedair wythnos ar ôl i'r haint basio, mae'r system imiwnedd, sef amddiffyniad y corff rhag haint, fel petai'n camweithio ac yn dechrau ymosod ar feinwe iach.
Mae'n anfon gwrthgyrff i fannau amrywiol yn y corff ac mae'r gwrthgyrff hyn yn gyfrifol am y symptomau llid sy'n gysylltiedig ag arthritis adweithiol.
Darllenwch ragor am achosion arthritis adweithiol.
Ar bwy mae arthritis adweithiol yn effeithio?
Cyflwr cymharol anghyffredin yw arthritis adweithiol.
Mae arthritis adweithiol sy'n digwydd ar ôl haint i'r system dreulio yn effeithio i'r un graddau ar ddynion a menywod.
Serch hynny, mae arthritis adweithiol sy'n digwydd ar ôl haint a drosglwyddir yn rhywiol yn llawer mwy cyffredin ymhlith dynion, sef 9 o bob 10 achos.
Mae'r rhan fwyaf o achosion o arthritis adweithiol yn datblygu mewn pobl rhwng 20 a 40 oed.
Syndrom Reiter
Roedd arthritis adweithiol yn arfer cael ei alw'n syndrom Reiter ond prin iawn y defnyddir y term hwnnw erbyn hyn gan fod y meddyg a wnaeth adnabod y cyflwr gyntaf, Hans Reiter, yn aelod o'r Blaid Nazi a chafodd ei arestio am droseddau rhyfel.
Symptomau
Bydd symptomau arthritis adweithiol fel arfer yn datblygu bythefnos i bedair wythnos yn dilyn haint a drosglwyddir yn rhywiol, fel chlamydia, neu haint i'r system dreulio, fel gwenwyn bwyd.
Y tair rhan o'r corff y mae arthritis adweithiol (syndrom Reiter) yn effeithio arnynt gan amlaf yw:
- y cymalau a'r gewynnau
- y system wrinol
- y llygaid
Y cymalau a'r gewynnau
Gall arthritis adweithiol achosi llid y cymalau a'r gewynnau (arthritis), sydd wedyn yn gallu achosi symptomau:
- poen a chwyddo yn y cymalau; a hynny fel arfer mewn cymalau sy'n cario pwysau fel y pengliniau, y fferau a'r cluniau
- poen yng ngwaelod y cefn
- poen yn y sodlau
- chwyddo eich bysedd a bysedd eich traed
Y system wrinol
Mae arthritis adweithiol yn gallu achosi llid yr wrethra (wrethritis), sef y tiwb sy'n rhedeg o'ch pledren yr ydych yn pasio troeth drwyddo (mae’n bosibl y byddwch yn sylwi arno i ddechrau fel staenio ar eich dillad isaf) a phoen llosgi pan fyddwch yn troethi. Mae’n bosibl y byddwch yn cael dechrau troethi neu gadw llif cyson yn anodd (gelwir hyn yn betruster wrinol). Mae symptomau wrethritis yn cynnwys:
- poen, neu deimlad o losgi wrth droethi
- troethi'n llawer amlach nag arfer
- cael ysfa sydyn i droethi
- rhedlif o hylif o'r pidyn neu'r fagina
- gwaed yn eich troeth (yn llai cyffredin)
Y llygaid
Mae arthritis adweithiol yn gallu achosi llid y llygaid (llid y gyfbilen). Mae symptomau llid y gyfbilen yn cynnwys:
- cochni yn y llygaid
- llygaid dyfrllyd
- poen yn y llygaid
- amrannau wedi chwyddo
Symptomau eraill arthritis adweithiol
Mae symptomau eraill arthritis adweithiol yn cynnwys:
- teimlo'n anarferol o flinedig (gorflinder)
- twymyn ysgafn (tymheredd uchel rhwng 37 a 38°C neu 98.6 a 101.0°F)
- wlserau’r geg
- brechau gwyn di-boen y tu mewn i'ch ceg
- brech croen
- gall eich ewinedd dewychu a malurio
- poen abdomenol
- pyliau o ddolur rhydd
Pryd i gael cyngor meddyg
Argymhellir eich bod yn cysylltu â'ch meddyg teulu os oes gennych chi batrwm nodweddiadol arthritis wrethritis a llid y gyfbilen, yn arbennig os bu'r dolur rhydd neu broblemau gwneud dwr arnoch yn ddiweddar.
Triniaeth
Ar hyn o bryd, nid oes gwellhad ar gyfer arthritis adweithiol. Fodd bynnag, mae nifer o feddyginiaethau effeithiol yn gallu helpu i leddfu eich symptomau tra byddwch chi'n disgwyl iddo wella.
Fel arfer, mae gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn trin eich arthritis adweithiol fesul cam.
Mae hyn yn golygu y bydd yn rhoi presgripsiwn am feddyginiaeth y credir ei bod yn ddigon cryf i reoli eich symptomau. Ni fydd yn 'camu ymlaen' i feddyginiaethau mwy pwerus heblaw bod eu hangen arnoch.
Cyffuriau gwrthlidiol ansteroidol (NSAID)
Y feddyginiaeth gyntaf sy'n cael ei defnyddio fel arfer i drin arthritis adweithiol yw cyffur gwrthlidiol ansteroidol (NSAID) fel ibwproffen.
Os oes gofyn ichi gymryd dos rheolaidd o NSAID yn y tymor hir, gall gynyddu eich perygl o gael wlserau stumog.
Os oes gennych eisoes ffactor risg ar gyfer wlserau stumog, fel bod dros 65 neu ddiabetes, efallai bydd eich meddyg teulu'n argymell meddyginiaeth ychwanegol o'r enw atalydd pwmp proton.
Mae atalyddion pwmp proton yn helpu i atal wlserau stumog drwy gwtogi ar gynhyrchu asid stumog.
Dylech osgoi ysmygu ac yfed llawer o alcohol hefyd gan fod hynny'n gallu cynyddu eich perygl o ddatblygu wlser stumog.
Meddyginiaethau steroid
Efallai bydd meddyginiaeth steroid (corticosteroidau) yn cael eu hargymell i drin arthritis adweithiol os na fydd eich symptomau'n ymateb i gyffuriau NSAID, neu os nad ydych yn gallu defnyddio cyffuriau NSAID am resymau iechyd, fel hanes o wlserau stumog.
Mae meddyginiaethau steroid yn gweithio drwy rwystro effeithiau llawer o gemegolion y mae'r corff yn eu defnyddio i sbarduno'r broses lidio.
Corticosteroid o'r enw prednisolon yw'r dewis a ffefrir fel arfer. Gellir rhoi prednisolon fel pigiad i gymal neu fel tabled.
Pan fyddwch wedi dechrau cymryd tabledi prednisolon, byddwch chi'n fwy na thebyg yn cael dos gweddol uchel ar bresgripsiwn a bydd y dos yn cael ei leihau'n raddol bob pythefnos i bedair wythnos, gan ddibynnu pa mor dda rydych chi'n ymateb i'r driniaeth.
Peidiwch byth â rhoi'r gorau i gymryd eich meddyginiaethau steroid oni bai bod eich meddyg yn dweud wrthych ei bod yn ddiogel gwneud hynny. Mae rhoi'r gorau'n sydyn i driniaeth gyda steroidau yn gallu'ch gwneud chi'n sâl iawn.
Bydd rhyw 1 o bob 20 o bobl sy'n cymryd prednisolon yn gweld newidiadau yn eu cyflwr meddwl, fel iselder neu rithiau. Cysylltwch â'ch meddyg cyn gynted ag y bo modd os byddwch chi'n sylwi ar unrhyw newid.
Mae sgil-effeithiau eraill yn cynnwys magu pwysau, acne, wlserau stumog ac osteoporosis, ond dylai'r rhain wella wrth leihau eich dos.
Os ydych chi dros 65, efallai bydd eich meddyg yn rhoi meddyginiaeth ar bresgripsiwn i gryfhau eich esgyrn i osgoi effeithiau osteoporosis.
Trowch at osteoporosis – triniaeth i gael gwybod rhagor.
Efallai hefyd y cewch chi eich cyfeirio am fath o belydr-x, sy'n cael ei alw'n sgan mesur amsugniad pelydr-X ynni deuol (DEXA). Gellir defnyddio hwn i asesu mor gryf yw eich esgyrn ac i ddiystyru neu wneud diagnosis o osteoporosis.
Yn yr un modd â chyffuriau NSAID, gall wlserau stumog fod yn broblem hefyd i bobl sy'n cymryd prednisolon yn y tymor hir, felly mae'n bosibl y cewch chi atalydd pwmp proton ar bresgripsiwn hefyd.
Cyffuriau gwrth-riwmatig sy'n addasu clefydau (DMARD)
Os bydd eich symptomau'n parhau er gwaethaf eu trin â chyffuriau NSAID a/neu gorticosteroidau, efallai byddwch chi'n cael presgripsiwn am feddyginiaeth ychwanegol o'r enw cyffuriau gwrth-riwmatig sy'n addasu clefydau (DMARD).
Mae cyffuriau DMARD yn gweithio mewn modd tebyg i gyffur prednisolon gan eu bod yn rhwystro effeithiau rhai o'r cemegolion a ddefnyddir gan eich system imiwnedd i ysgogi llid.
Gall gymryd 4-6 mis cyn ichi sylwi bod cyffur DMARD yn gweithio, felly mae'n bwysig parhau i gymryd y feddyginiaeth hyd yn oed os na welwch chi ganlyniadau ar unwaith.
Cyffur DMARD o'r enw sulfasalazine yw'r dewis a ffefrir fel arfer.
Mae sgil-effeithiau cyffredin sulfasalazine yn cynnwys teimlo fel chwydu, colli chwant bwyd a chur pen/pen tost, ond mae'r rhain yn gwella fel arfer pan fydd eich corff wedi dod i arfer â'r feddyginiaeth.
Gall DMARDau yn achosi newidiadau yn eich gwaed a'ch iau, felly mae hi'n angenrheidiol ichi gael profion gwaed rheolaidd tra eich bod ar y moddion hyn.
Hunanofal
Yng nghyfnodau cynnar arthritis adweithiol, argymhellir ichi orffwys digon ac osgoi defnyddio'r cymalau dan sylw.
Wrth i'ch symptomau wella, dylech ddechrau rhaglen raddol o ymarfer sydd wedi'i chynllunio i gryfhau'r cyhyrau dan sylw a gwella'r ystod o symudiad yn eich cymalau yr effeithiwyd arnynt.
Efallai bydd eich meddyg yn gallu argymell rhaglen ymarfer addas i'ch arthritis. Fel arall, efallai y byddwch chi'n cael eich cyfeirio at ffisiotherapydd am therapi corfforol.
I gael gwybod rhagor, trowch at y pynciau canlynol yn y canllaw A-Y: